دستگاه موسیقی چیست؟

به مجموعه و طبقه بندی گوشه های موسیقی ایرانی دستگاه گفته میشود. گوشه ها در یک دستگاه موسیقی دارای شباهت های بسیار می باشند کلاس آواز سنتی در تهران که از آن جمله میتوان به شباهت فواصل ، احساس مُدال و پیوند شنیداری با دیگر گوشه ها اشاره کرد.

این بخش بندی به مجموعه ها منتهی به هفت دستگاه موسیقی و شش آواز میشود.

دستگاه شور
آواز بیات کرد
آواز بیات ترک
آواز افشاری
آواز ابوعطا
آواز دشتی
دستگاه سه گاه
دستگاه چهارگاه
دستگاه ماهور
دستگاه همایون
آواز بیات اصفهان
دستگاه راست پنجگاه
دستگاه نوا

آواز در اینجا با نام گوشه ی آواز و یا فن آوازخوانی تفاوت دارد و به زیرمجموعه ی دستگاه موسیقی گفته میشود. آموزش آواز آنلاین


نکته ای که لازم به ذکر است بیان “هفت دستگاه و پنج آواز” است. به خاطر شباهت آواز بیات کرد به شور در بیشتر کتاب ها و مراجع من جمله منبع ذکر شده در بالا آواز بیات کرد را آوازی جداگانه محسوب نمیکنند. دلیل دیگر این امر نیز ارزش گذاری ایرانیان برای اعداد مقدس است. برای مثال اعداد 5، 7 و 12 اعداد مقدسی به شمار می آیند که نمایانگر 5 معصوم ، 7 روز هفته و یا 12 ماه سال میباشد. گ جمع 7 هفت دستگاه و 5 آواز برابر 12 مجموعه و زیر مجموعه است که با این استدلال همخوانی دارد. گویا در زمان قدیم موسیقیدان دربار به نام باربد به ازای هر ماه و هر روز گوشه و دستگاهی برای نواختن در نظر گرفته بوده است که البته با توجه به وجود موسیقی مقامی قبل از دوره ی قاجار و پیدایش موسیقی دستگاهی در این دوران بعید به نظر میرسد.

تاریخچه دستگاه موسیقی ایرانی

نخستین‌بار این علی اکبرخان فراهانی (1236-1278 هجری قمری) از نوازدگان بنام دوره ناصرالدین شاه بود که گوشه های مختلف موسیقی ایرانی را در قالب هفت دستگاه و پنج آواز شناسایی کرد و آنها را به شکلی منسجم و منظم، به دنیای هنر شناسانید. کلاس خوانندگی در اصفهان اتکای موسیقی ایرانی به این دستگاه ها به حدی است که موسیقی ایرانی را به عنوان موسیقی دستگاهی می شناسند. این موسیقی و جاذبه های آن از مرزهای ایران هم فراتر رفته و در مناطقی از ایران فرهنگی تا افغانستان و تاجیکستان، ترکیه و آذربایجان و عراق و بسیاری کشورهای دیگر منطقه را تحت تاثیر خود قرار داده است.

تعریف دستگاه های موسیقی ایرانی

دستگاه یکی از جنبه‌های اساسی موسیقی کلاسیک ایرانی است که چارچوبی برای سازماندهی الگوهای ملودیک، میکروتن‌ها و ویژگی‌های احساسی در موسیقی فراهم می‌کند. این یک سیستم پیچیده و ظریف است که در طول قرن‌ها توسعه‌یافته است و اساس بداهه و آهنگ‌سازی در موسیقی ایرانی را تشکیل می‌دهد.

در سامانه موسیقی ایرانی، دوازده حالت اصلی وجود دارد که هفت تای آنها دستگاه و پنج تای آنها به آوازها یا نغمه‌ها معروف هستند. این شامل هفت دستگاه (شور، ماهور، سه گاه، چهارگاه، راست‌پنج‌گاه، نوا و همایون) و پنج آواز (ابوعطا، بیات ترک، بیات اصفهان، افشاری و دشتی) است. هر دستگاه مجموعه‌ای منحصربه‌فرد از قوانین ملودیک، عبارات مشخصه و تداعی‌های احساسی خود را دارد. این حالت‌ها عمیقاً ریشه در سنت‌های موسیقی ایرانی دارند و پایه و اساس موسیقی کلاسیک ایرانی به شمار می‌روند.

انواع دستگاه های موسیقی ایرانی

در داخل هر دستگاه واحدهای ملودی کوچک‌تری به نام گوشه‌ها وجود دارد. گوشه‌ها به‌عنوان سنگ بنای بداهه‌پردازی و ترکیب‌بندی در چارچوب دستگاه عمل می‌کنند. آنها عباراتی آهنگین هستند که از قوانین خاصی پیروی می‌کنند و توسط نوازنده ترکیب و توسعه می‌یابند تا ملودی‌های پیچیده و گویا ایجاد کنند.

هر دستگاه مجموعه‌ای از گوشه‌های خود را دارد و نظم و ترکیب این گوشه‌ها به ساختار کلی و پیشرفت یک قطعه موسیقایی کمک می‌کند. مهارت این نوازنده در توانایی آنها برای حرکت در میان این گوشه‌ها و ایجاد یک اجرای موسیقی منسجم و زیبایی‌شناختی نهفته است.

سیستم دستگاه همچنین مفهوم آواز را در خود جای‌داده است که به مجموعه آوازی که به دل یک دستگاه می نشیند اشاره دارد. آواز، خواندن بداهه یک شعر توسط خواننده به‌صورت آهنگین است که به خواننده این امکان را می‌دهد که عمق عاطفی و جوهر دستگاه را بیان کند. خواننده با استفاده از گوشه‌ها به‌عنوان پایه‌ای برای بداهه‌پردازی‌ها، به بررسی امکانات ملودیک در دستگاه می‌پردازد.

سیستم دستگاه تنها به موسیقی دستگاهی یا اجرای آوازی محدود نمی شود و به دیگر جنبه‌های موسیقی ایرانی، از جمله رقص و شعرخوانی که ساختار ملودیک و تداعی‌های عاطفی دستگاه‌ها در آنها هم در نظر گرفته می‌شود، گسترش می‌یابد.
 
آموزش و روش تشخیص دستگاه‌های موسیقی ایرانی

یادگیری و تسلط بر دستگاه موسیقی، مستلزم تلاش مادام‌العمر نوازندگان است. این امر نیازمند آن است که خواننده و نوازنده درکی عمیق از قواعد ملودیک، فن‌های بداهه‌نوازی و تفاوت‌های ظریف احساسی مرتبط با هر دستگاه داشته باشد. روش‌های آموزشی سنتی، مانند کارآموزی و مربیگری، نقش مهمی در انتقال این دانش از نسلی به نسل دیگر ایفا می‌کنند. یکی از روش‌های مؤثر برای آموزش دستگاه‌های موسیقی ایرانی، مطالعه تاریخچه و فرهنگ مرتبط با هر دستگاه است. این روش باعث می‌شود که شما با ریشه‌ها و الگوهای اساسی موسیقی ایرانی آشنا شوید. همچنین، مطالعه نمونه‌های صوتی از نوازندگان حرفه‌ای می‌تواند به شما در فهم بهتر ریتم، نغمه و ملودی هر دستگاه کمک کند.