صنعت زهتابی در ایرن

صنعت روده و بقولی زهتابی در ایران سابقه ای بس طولانی دارد و ضمن مرور تاریخ این صنعت در گذشته و حال میتوان ادعا کرد که استفاده از این فراورده دامی و نحوه تهیه و کاربرد آن در صنایع از ابتکارات خاص ایرانیان بوده است .
● از نظر کلی میتوان تاریخچه صنعت زهتابی را در ایران بدو دوره بشرح زیر تقسیم کرد .
۱ـ دوران کذشته : جهت بررسی تاریخ صنعت رودهِ، کافیست به صنایعی که تا حدودی با عملیات زهتابی ارتباط داشته است اشاره شود و برای این منظور باید از کاوشهای باستان شناسی و کشفیاتی که در این زمینه صورت گرفته است یاری جست .


از ابتدایی ترین وسایلی که در آن نیز به چند هزار سال قبل میرسد (( تیرو کمان)) است.بر طبق آثار موجود و نقوش بدست آمده در حفریات تپه سیلک واقع در کاشان ثابت گردیده است که حدود ۵ هزار سال قبل ، ایرانیان بکمک تیر و کمان های زه دار بشکار و دفاع می پرداخته اند . بعلا وه در حفریات تپه کیان نهاوند نیز ظروف سفالینی بدست آمده که روی آنها وسایل شکار از جمله تیر و کمان نقش بسته است . قدمت این آثار نیز متجاوز از ۵ هزار سال می باشد به این آثار باید وسائل بدست آمده در دامغان و شوش را اضافه کرد که هر کدام نقوشی از تیروکمان را در روی ظروف نشان می دهد که قدمت این سفالها نیز بین ۳ تا ۴ هزار سال قبل می باشد .


گو اینکه عده یی از باستان شناسان معتقدند که ممکنست رشته های چرم نیز در تیر و کمان بکار رفته باشد ولی شکی نیست آنزمان که خاصیت چرم و نحوه تهیه آن برای این منظور شناخته شده بود از کیفیت روده نیز که اصولاً پذیرش و کیفیت بیشتری را برای ساختن کمان در بر دارد آگاهی کامل وجود داشته است .


موضوع دیگری که بررسی آن تاریخچه کهن زهتابی را مدلل میدارد مصرف زه در تهیه آلات موسیقی است .در زمانهای پیشین چون بشر هنوز از وجود فلز و سیم آگاهی نداشته ، لذا برای تهیه پرده های آلات موسیقی از روده حیوانات استفاده می کرده است ، چنانچه هم اکنون نیز سیم بسیاری از آلات موسیقی هم چنان از زه تهیه می شود .


عده یی از مورخان تاریخ پیدا شدن موسیقی را به زمان انسانهای اولیه و عده یی دیگر با تکیه بر روی نوشته های کتب مقدس از زمان فرزندان قابیل می دانند و برخی هم خلق موسیقی را از دوره فیثاغورث به بعد منسوب دانسته اند .
در ایران ضمن کاوشهایی که در حدود بین النهرین بعمل آمده و با توجه به نقوش (( چنگ )) ثابت گردیده است که زه در حدود ۵ هزار سال قبل در ساختن تارهای این وسیله موسیقی بکار رفته است.
در خوزستان نیز مجسمه ای پیدا شده که فردی آلتی از موسیقی شبیه به سه تار را در دست دارد که قدمت مجسمه کشف شده نیز از ۳ هزار سال متجاوز است . در حقیقت باید اذعان داشت که موسیقی از زمان اشکانیان درایران رواج فوق ا لعاده پیدا کرد ، و از آن زمان نیز صنعت زهتابی برای این منظور در کشور گسترش یافته و راه کمال را پیموده است .


صنعت زهتابی به منظور استفاده از تارهای مربوطه در تهیه آلات موسیقی هم چنان تا ظهور اسلام در ایران ادامه یافت ولی فعالیت مزبور طی دو قرن با زوال همراه بوده است تا اینکه بلأخره در دوره سامانیان با ظهور ابونصر فارابی موسیقی ایرانی جان تازه یی گرفت و به دنبال آن هنر زهتابی نیز رواج سابق را با دقت و پیشرفت بیشتر باز یافت .

آموزش آواز سنتی در تهران
در زمان صفی الدین از موی که حدود ۳۰۰ سال بعد از فارابی می زیست مجدداً توجه به موسیقی به حد اعلای خود رسید و ساختن آلات موسیقی زهی رونق بیشتری پیدا کرد و بلاخره در دنباله این سیر تکاملی بایداز عبدالقادر مراغی موسیقی دان آذربایجانی نیز نام برده شود که عو د را تکمیل کردواز نوارهای زه در نهایت ظرافت و استحکام استفاده کرد .


بعد از عود ، قانون ، قیچک و بسیاری از آلات دیگر موسیقی ساخته شده که تارهای بسیاری از آنها از زه تابیده شده تشکیل می گردد . نکته جالب دیگری که شرح آن نیز مبین قدمت صنعت روده سازی در ایران می باشد ، اشاره به هنر زری بافی ویا بافتن انواع پارچه های دستباف است که در تهیه وبافت آنها نوارهای زه بکار رفته است .


درحفریات شوش مربوط به قبرهای متعلق به ایرانیان در تخت جمشید ، پارچه هایی شبیه به کتان همراه بازری و نوارهای ظریف زه ( هنوز ماهیت دقیق این انساج روشن نگردیده است ) یافت شده که قدمت بعضی از آنها مربوط به ۵۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح است . در همین زمینه بی مناسبت نیست به قدیم ترین پارچه هایی گه از دوران هخامنشیان وبه احتمال زیاد زمان خشایار شاه بدست آمده اشاره شود که مصرف نوارهای زه را در این بافته ها مدلل می دارد . قسمتی از این آثار که بصورت قالی است در محل پازیریک pazirikدر دامنه کوه آلتایی در غاری پیدا شده که روی آن نقشهایی از شیر که نشانه زمان داریوش و خشایار شاه است ، نقش بسته است . آثار کشف شده هم اکنون در موزه لنینگراد نگهداری میشود .


در مورد زری با فی وهنر مربوط به آن بسیاری از مورخان معتقدند که صنعت مزبور بخصوص در مورد تیموریان به ا وج کمال رسیده ودر زمان صفویه نیز از شهرت خاصی برخوردار بوده است . در آثار موجود در هر دو دوره نامبرده نیز هم چنان تارهای ظریف زه و چرم در بافت منسوجات مورد استفاده قرار گرفته است .
۲ـ دوران کنونی : دوره مزبور با آغاز قرن اخیر ارتباط پیدا می کند و چگونگی تولید و تهیه محصول نیز به تدریج از حالت سابق در آمده و در میزان تجارتی و اقتصادی قرار گرفت و مورد استعمال آن نیز همانطوریکه بعداً خواهد آمد در رشته های بیشتری مورد توجه قرار گرفت .


● انواع روده و موارد استعمال آن
۱ـ روده مرطوب و مصارف آن در صنعت :
از روده های پاره و یا رشته هائیکه دارای قطری بیشتر از اندازه استاندارد باشند ( حدود ۲۰ الی ۲۴ میلی متر ) اغلب جهت پر کردن کنسرو ، تهیه زه برای آلات موسیقی ، نوارهای راکت تنیس و نظایر آن استفاده می شود .
آموزش آواز سنتی

چون روده تابیده شده مقاومتش بیش از سایر الیاف نظیر کتان ، پنبه و پشم و غیره می باشد ، لذا در کارخانه ها به صورت تسمه و نوارهای قابل اطمینان ، جهت انتقال حرکت از چرخی به چرخ دیگر به کار می رود .
▪ در مورد تهیه نوارهای حاصله از روده که صرفاً به امر زهتابی ارتباط دارد ، در قسمت مربوط بحث خواهد شد ولی روده مصرفی برای ساختن زه از همین نوع می باشد . نوارهای مذکور مصارف زیادی دارد که قسمتی از آنها عبارتست از :


حلاجی پنبه ، پشم یا کرک ـ بافتن زیلو و چادر شب ـ پارچه های دستی وزری بافی ـ غربالها ـ حوله بافی ـ راکت تنیس ـ طبل و دهل ـ دسته تار ـ سه تار ـ ویلون ـ ویلون سل ـ ویلون کنترباس ـ ویلون التو ـ سنتور ـ سنتور باس ـ نی ـ چنگ ـ عود ـ قانون ـ رباب ـ طنبور ـ کمانچه ـ کنتر باس ـ قیچک .


۲ـ روده خشک :
محصول نامبرده از روده گاو تهیه می شود و کلیه محصولات بدست آمده جهت کنسرو و مواد غذایی ، پوشش و غلاف کالباس ، کنسرو پنیر و سبزیها بکار می رود .


۳ـ رامکا :
کلمه رامکا از یک کلمه روسی گرفته شده و به معنای چهار چوبه است . از رامکا که محصول نیمه خام و خشک شده روده بره می باشد در کشورهای آلمان و فرانسه و پاره یی از ممالک دیگر نخهای ظریف و با ارزش جراحی که بنام (( کاتکوت )) شهرت دارد ساخته می شود .
از نظر اینکه زه حاصله از روده بره جوان سفید ، شفاف ، بدون گره و صاف باشد . باید از گذراندن روده در نمک جهت جلو گیری از فساد احتراز شود چون دیده شده است مخلوط شدن روده با نمک موجب می شود تا در اثر زهتابی ، نوارهای یکدست و خوشرنگ و مرغوب تولید نشود ، به این ترتیب روده بلافاصله و حداکثر به فاصله یک الی دوروز باید بوسیله زهتابان ، آماده عملیات شود چنانچه به ناچار برای نگهداری روده از نمک استفاده شود ، باید قبل از اجرای عملیات زهتابی شوری آنرا گرفت و به اصطلاح زهتابان روده را شیرین کرد . بعد از شستشو روده را در هوای آزاد یا مقابل آفتاب می خشکانند و پس از آن به ترتیب مراحل تراشیدن مخاط داخلی ، چنگ زدن ، سنگ زدن ( شامل مراحل سنگ اول ـ سنگ دوم و سنگ تمام ) . بکمک وسایل خاصی انجام می گیرد .


لازم به تذکر است که عمل سنگ زدن طی ۳ روز و هر روز صدبار صورت می گیرد و منظور از عملیات مذکور کوبیدن دسته و کلاف چند رشته روده بر روی سنگ است . تعداد کوبیدن رشته های روده بروی سنگ نیز به نظر زهتابان بستگی دارد که حاکی از تخصص و تجربه آنان است . معمولاً زهتابانی که در کار خود مهارت فراوان دارند برای تهیه زه مرغوب کوبیدن روده را به سنگ تا حدی که پارگی در روده ها ایجاد نشود ادامه می دهند .


در اثر به سنگ کوبیدن روده ها اولاً مواد خارجی و اضافی از کلاف روده ها خارج شده رشته های فاسد ، پوسیده و کم مقاومت جدا می شود و بالاخره در اثر مداومت در کار خاصیت ارتجاعی و کشش روده تا حد نهایی باز و در نتیجه جدار روده نازک و ظریف تر می شود ، بطوریکه زه تهیه شده در نهایت ظـرافت خواهد بود . بعد از عملیات سـنگ کوبی ، مرحله چنگ زدن دوم ، وصل کردن قطعات روده به یکدیگر ( گره زدن ) و مرحله نهایی یعنی تاب دادن روده ها به کمک دستگاه یا چنگگ زهتابی صورت می گیرد .


برای تاب دادن رشته های روده به یکدیگر معمولاً تاب اول را تا ۳۰ دور ، تاب دوم را تا ۲۵ دور و تاب سوم را تا ۲۰ دور ادامه می دهند . بدیهی است هر اندازه در تعیین این تعداد تاب و مدت آن و همچنین رموز دیگر کار دقت و تجربه بیشتری بکار رود ، زه حاصله مرغوب تر و مستحکم تر خواهد بود .
بعد از تابیدن و آماده شدن زه ، بخاطر اینکه خاصیت ارتجاعی و کشش آن به حداقل برسد ، و همچنین زه خشک شود و بقول زهتابان مغز زه آماده گردد و بالاخره پیچ و تاب رشته ها در سرتاسر طول یکسان صورت گیرد ، عملیات مخصوص (( تنگ گذاشتن )) اجرا می شود و در پایان رشته زه را با مالیدن پارچه خشن جلا داده و در عین حال ناصافی و گره های موجود را از بین می برند .


بعضی از زهتابان برای یکنواخت کردن رنگ زه ، محصول را رنگ آمیزی می کنند . معمولاً رنگی که در این مورد به مصرف می رسد گل زرد یا گل گیوه یا گل اخری می باشد . عمل رنگ آمیزی نیز با کشیدن و مالیدن پارچه خشن آلوده به رنگ بر روی زه صورت می گیرد .

کلاس آموزش آواز سنتی در تهران