آواز و ردیف و گوشه ها در موسیقی ایران
آواز و ردیف و گوشه ها در موسیقی ایران
موسیقی ایرانی فواصل فیزیکی و گردشهای ملودیک خاصی دارد که شخصیت منحصر به فرد، بافت یگانه و ویژگی ملی خاصی به آن می بخشد. انسجام، یکپارچگی و خصوصیات ویژه الگو ها و زینت ها آن را از موسیقی دیگر ملل بارز و متفاوت ساخته است. اصل و اساس موسیقی ایرانی ردیف است. ردیف موسیقی ایرانی با حدود 300 گوشه زیبا و دلنشین، سرچشمه و منبع الهام، ابتکار و تخیل بارز موسیقیدان است. نوازنده مبتکر بر مبنای گوشه های رنگارنگ،نغمه ها،الحان و قطعات گوناگونی می سازد که طبعی جذاب و آرامش بخش دارد.
تار پود مستقل ردیف موسیقی،با احساسات،عواطف،روحیه ایرانی،وضع اقلیمی و فصول و حالت های زمانی،یگانگی و وحدت یافته است.موسیقی ایرانی،یکی از افتخارات فرهنگی ماست و بزرگان شعر ادب با استفاده از آن زندگی عرفانی و ریشه های الهامی خود را غنا بخشیده اند.همانطوری که می دانیم، ردیف موسیقی ایران مجموعه ای از آوازها و دستگاه های موسیقی ایران است که ریشه در موسیقی آوازی دارد. ردیف های موجود که بیشتر ردیف های سازی هستند، نیز با توجه به برداشت روایت کننده از ردیف های سازی و آوازی وقت تنظیم شده اند. یعنی راوی با توجه به شناختی که از موسیقی سازی و آوازی زمان خود داشت، گوشه های مختلف را تنظیم و ردیف می کرد. در این بین ممکن بود تعدادی از گوشه های مربوط به ردیف آوازی و یا سازی را در ردیف خود بگنجاند و تعدادی را حذف کند.
اولین بار گردآوری گوشه های مختلف از نواحی متفاوت ایران و تالیف ردیف ها توسط سید رحیم و نایب اسدالله در اصفهان ، صورت گرفت و سپس اساتید مکتب اصفهان به مناطق مختلف رفته و مثلا در تهران ، آموزش هایی در زمینه آواز و موسیقی ، منتقل شد . گوشه ها و نغمه هایی که عیناً از مرحوم سید رحیم ( متولد سال ۱۲۳۲ هجری خورشیدی ) ، بنیانگذار مکتب اصفهان ، سینه به سینه توسط شاگردان ایشان نقل شده است تا به دست استاد عباس کاظمی رسیده و روایت این گوشه ها ، با زحمات ۲۰ ساله استاد کاظمی ، در اختیار شاگردان ایشان و ما قرار گرفته است.
آموزش آواز سنتی در تهران
اهمیت قابل توجه شعر وموسیقی ایرانی باعث شده است که آواز دراین موسیقی جایگاهی رفیع داشته باشد.اما در موسیقی ایرانی در مقابل تقسیم بندی آواز در غرب این صداها به دو گروهعمده که در اصطلاح آن ها را "راست کوک" و " چپ کوک " می گویند تقسیم می شود .
*راست کوک : معادل صدای مردان در موسیقی ایرانی را راست کوک می گویند .
*چپ کوک : معادل صدای زنان در موسیقی ایرانی را چپ کوک می گویند .
* سازها :
1- سازهای زهی زخمه ای : ساز هایی که دارای سیم هستند و به وسیله ی زخمه زدن بر سیم نواخته می شوند . این سازها عبارتند از : تار. سه تار. عود و قانون .
2- سازهای زهی کوبه ای : این دسته سازهایی هستند که سیم آنها توسط کوبش به ارتعاش در می آید . امروزه تنها ساز این گروه " سنتور " نام دارد .
3- ساز های زهی آرشه ای : این گروه ساز هایی را تشکیل می دهند که حصول صوت در آنها به وسیله ی کشیده شدن آرشه ( کمانه ) بر روی سیم انجام می شود . تنها ساز این گروه " کمانچه " می باشد .
4- سازهای بادی : سازهایی که طریقه ی حصول صوت در آنها توسط دمیدن نفس نوازنده در لوله ی صوتی آن انجام پذیر است و تنها ساز این گروه ساز " نی " می باشد .
5- سازهای کوبه ای :دسته ای از سازها که معمولا پوست دارند و توسط کوبیدن دست یا هر وسیله ی دیگر توسط نوازنده بر آنها صوت حاصل می شود . تنها ساز مورد استفاده در موسیقی ایرانی از این گروه " تنبک " است که اندازه ی بزرگتر آن که در زور خانه ها استفاده می شود و به نام " تنبک زور خانه " معروف است .
فرم های موسیقی که در ایران مورد استفاده قرار می گیرند عبارتند از :
* پیش در آمد : قطعه ای است سازی در وزن های ساده ( ولی امروزه در وزن های مختلف ساخته می شود) و نسبتا سنگین که در گوشه های اصلی آواز یا دستگاه مورد نظر حرکت کرده و چون برای آمادگی شنونده قبل از گوشه ی درآمد به کار می رود به آن پیش درآمد می گویند . نام گذاری این فرم موسیقی را به بیانست مشهور دوره ی قاجار " مشیر همایون شهردار " و ساخت اولین پیش درآمد ها را به نوازنده ی مشهور تار دوره ی قاجار به نام " درویش خان " نسبت داده اند . البته قابل ذکر است که تا قبل از درویش خان نیزپیش درآمد هایی توسط آقا حسین قلی و میرزا عبدالله ساخته شده ولی درویش خان به وسعت وجزئیات این فرم اضافه و آن را کامل کرده است .
* مقدمه : یک قطعه ی ضربی و صرفا سازی در موسیقی عهد قاجاریه به بعد بوده که نوازنده ی تکنواز قبل از شروع به نواختن گوشه ها باساز اجرا می کرده است و معمولا ریتمی تند و چابک داشته است . ولی امروزه به ندرت آن را می نوازند و می توان گفت که پیش درآمد جای آن را گرفته است .
* چهار مضراب : قطعه ای صرفا سازی با ریتمی تند و اصولا شش هشتم ( ولی امروزه درریتمهای مختلف نیز ساخته می شود ) که در فرم سنتی و تثبیت شده بعد از پیش درآمد چندین گوشه توسط خواننده خوانده می شود و نوازنده آنها را جواب میدهد و بعد از آن چهار مضراب به صورت گروه نوازی یا تک نوازی اجرا می شود . در چهار مضراب اصولا نت پایه ی آواز یا گوشه مرتب شنیده می شود که ممکن است نت شاهد یا نت ایست آن گوشه باشد و مانند پیش درآمد در گوشه های مختلف گردش می کند . البته برخی از چهار مضراب ها در گوشه ی خاصی از دستگاه یا آواز نیز ساخته می شوند .
* ضربی : فرمی است در موسیقی ایرانی که بر روی وزن شعر به طور بدیهه خوانده می شود و به گوشه های مختلف می رود و معمولا در وزن شش هشتم سنگین است . این فرم بیشتر در موسیقی قدیم ایران (قاجار) معمول بوده است . ضربی نوازی یا ضربی خوانی بیشتر هنر بداهه پردازی است و قطعا پیش ساخته محسوب نمی شود و همان گونه که از نامش پیداست باید بر پایه ی ریتمیک باشد و به دلیل بداهه بودن اش تسلط بسیار زیادی میخواهد . ضربی خوانی در قدیم بیشتر هنر تنبک نوازان بوده است که بر ضرب مسلط بودند و با صدای دو دانگ به این کار مبادرت می ورزیدند . مانند : حاجی خان ضرب گیر. عبدالله دوامی و حسین تهرانی . این فرم بین دستگاه یا آواز اجرا می شود و در ابتدای آواز معمول نبوده است .
*کار و عمل : تصنیف هایی که در قدیم ساخته می شده و در تمام یا اکثر گوشه های آواز یا دستگاه حرکت می کرده است .
*تصنیف : معمول ترین و رایج ترین فرم موسیقی ایرانی تصنیف است و برخی سابقه ی تصنیف را تا دوره ی ساسانی رسانیده اند . تصنیف عبارت است از قطعه ای ریتمیک همراه با آواز ( خواننده ) که در ریتم های مختلف ساخته می شود و در گوشه های مهم دستگاه گردش می کند . البته بعضی از تصانیف در برخی از گوشه های دستگاه یا آواز نیز ساخته می شوند .
* رنگ : قطعه ای مخصوص رقص است که انتهای اجرای دستگاه در موسیقی سنتی در قدیم می آمده است و امروز نیز همچنان نواخته می شود . وزن آن بیشتر شش هشتم می باشد و مانند فرم های دیگر احتمال گردش در گوشه های اصلی را دارد و یا بر اساس ملودی برخی از آهنگ هتی محلی ساخته می شود .
* سرود : از دوره ی مشروطیت نوعی موسیقی با شعر به نام "سرود" ساخته شد که اغلب به وزن های مارش بوده است و اشعار وطنی یا اخلاقی برای آن سروده اند . درچند سال اخیر سرودهایی ساخته شده است که برخی با گروه کر ( آواز جمعی ) و ارکستر سنتی یا ارکستر سنفونیک اجرا شده است .