دستگاه سه گاه
دستگاه سه گاه
دستگاه سه گاه، یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است.
این دستگاه تقریباً در همه ممالک اسلامی متداول است. این دستگاه بیشتر برای بیان احساس غم و اندوه که به امیدواری می‌گراید مناسب است. آواز سه گاه بسیار غم انگیز و حزن آور است.گوشه‌های مهم این دستگاه عبارت‌اند از: در آمد، مویه، زابل، مخالف، حصار، گوشه‌های دیگر مانند: آواز، نغمه، زنگ شتر، بسته نگار، زنگوله، خزان، بس حصار، معربد، پهلوی(رجز)، حاجی حسینی، مغلوب، دوبیتی، حزین، دلگشا، رهاوی، مسیحی، ناقوس، تخت طاقدیس، شاه ختایی(حدی)، مداین، نهاوند. آوازی است بی نهایت غمگین و ناله‌های جانسوز آن ریشه و بنیاد آدمی را از جا می‌کند و از راز و نیاز عاشقان دوری کشیده و از بیچارگی بی نوایان و ضعیفان گفتگو می‌کند (روح الله خالقی- نظری به موسیقی). به تعبیر مجید کیانی ” سه‌گاه” سپیده دم است. پایان شب و آغاز روشنایی یا آغاز زندگی انسان، آن هم عشق است. (مقام عشق در هفت وادی عرفان)
آموزش آواز سنتی در تهران
البته حالت این دستگاه در همه جا ثابت نیست و بویژه در مخالف بسیار باشکوه است به عنوان نمونه قطعهٔ «من از روز ازل» ساختهٔ مرتضی محجوبی و “رسوای زمانه همایون خرم” دارای نغمه‌ای بسیار تاثیرگذار و غم انگیز است.
از نظر تئوري اين دستگاه را مي توان از روي دستگاه شور بوجود آورد ، به اين ترتيب كه هرگاه درجه پنجم دستگاه شور را ربع پرده (4/1 پرده ) كم كنيم و تونيك را درجه دوم شور قرار دهيم دستگاه شور به سه گاه انتقال مي يابد .اين حالت به وسيله محور چنين مي شود ( چنانچه تونيك دستگاه شور را نت سل قرار دهيم . )
SOL(۱پرده)FA(۱پرده)(بمل) ME(۱/۲پرده)RE (۱ پرده)DO (1 پرده)(بمل)SI (۳/۴ پرده)(كرن)LA ۳/۴ پرده) SOL
SOL (۱پرده)FA (۱پرده) (بمل) ME( ۳/۴پرده)(كرن)RE (۳/۴ پرده)DO (۱پرده) (بمل)SI (۳/۴ پرده)(كرن)LA
دستگاه سه گاه به اصطلاح موسيقي دانها روي ربع پرده بسته مي شود يعني اينكه تونيك آن داراي علامت ربع پرده است و اين علامت به واسطه ي آن است كه تونيك سه گاه چون درجه دوم دستگاه شور است و اين درجه حتماً داراي علامت ربع پرده است و تونيك دستگاه سه گاه قرار مي گيرد . خصوصيات اين دستگاه چنين است : داراي حزن و اندوه و همچنين در گوشه رجز حالتي حماسي به خود مي گيرد كه اين گوشه را معمولاً از اشعار شاهنامه انتخاب مي كنند از گوشه زابل اين دستگاه به راحتي مي توان به آواز افشاري و گوشه شهناز شور انتقال پيدا نمود . گوشه هاي اين دستگاه و چهارگاه اغلب مشترك بوده و حال و هواي يكساني دارند با اين تفاوت كه حالات حماسي چهارگاه و حالات حزن و اندوه سه گاه در ملودي ها كاملاً پيداست . قابل ذکر است که آهنگهای شادی آور در سه گاه فراوان هستند از جمله”گل اومد بهار اومد” مجید وفادار.
در چگونگي دستگاه سه گاه لازم است يادآوري مختصري در باب كلمه گاه و پيشوند آن كه از يك شروع و به پنج ختم مي شود بنماييم . به نظر مي رسد در موسيقي قذيم ايران گاه مفهوم ويژه اي داشته امروزهم گوشه اي به نام دوگاه در بيات ترك همچنين دستگاههاي سه گاه ، چهارگاه ، راست پنج گاه و همين طور گوشه پنجگاه كه در دستگاه راست پنج گاه است موجود مي باشد . استنباط اهل موسيقي بر اين است كه چون اين گاهها از دو تا پنج در موسيقي امروزي ايران است حتماً مقام يك گاه آن در موسيقي قديم وجود داشته چون ما هر چه را شروع به شمارش مي كنيم از يك شروع مي كنيم نه از دو . راجع به اين موضوع مرحوم مرتضي حنانه در كتاب گام هاي گمشده توضيح فراواني ابراز داشته اند.