تعریف گوشه های دستگاه راست پنجگاه

گوشه های تشکیل دهنده

1-  درآمد راست

2-  کاروانی

3-  نیریز

4-  نیریز صغیروکبیر

5-  طوسی

6- بحرنور

7-  روح افزا

8- پنجگاه

9- پروانه

10- زنگوله صغیر و کبیر

11- بیات عجم

12- نغمه

13- ماوارأنهر

 14- مبرق

 15- قرچه

در آمد راست مقام راست بمترین گام موسیقی ایران را داراست و چون شروع این گام از اولین صدای بم روی بمترین سیم ساز که در طرف راست قرار گرفته بوده نام راست بدان اطلاق شده است . دکتر مهدی برکشلی در کتاب ردیف موسیقی ایران ص 53 چنین می نویسد.

راست پنجگاه

بدون )واو( بین دو کلمه دستگاهی است بسیار قدیمی که مناسبت اسم آن احتمالأبه زمان ساسانیان می رسد و نام راست در موسیقی ممالک مسلمان چه مجاور و چه دور از ایران دیده می شود .خصوصیات دستگاه ماهور از آن هویداست ولی گوشه های دیگری متعلق به دستگاه های  دیگر به آن راه می یابند و با فرودی  به آن ختم می شوند. به عبارت دیگر (راست وپنجگاه)به معنی دستگاهی است که در آن نقش دو مقام راست  و  پنجگاه  از همه مقامها مهمتر است.

 گوشه کاروانی

  کاروان رفت و تو در خواب و بیابان در پیش      کی روی ره ز که پرسی چه کنی چون باشی

کاروانی گونه ایی از درآمد است برای شروع دستگاه راست و پنجگاه منتها با استقلال ملودی خاص زاصفاهان کسی کو گردد آگاه به نیریز و نشابورک برد راه گوشه نیریز در حال حاضر نام یکی از توابع استان فارس است بر اساس طبقه بندی قدیم اصفهان روابطی تنگاه تنگ داشته.

 گوشه طوسی

 گوشه طوسی به محله ای دراطراف طوس (در 24کیلومتری مشهد قراردارد)حال و هوای این گوشه با دستگاه راست پنجگاه سازگار است در بعضی از دستگاهها مانند دستگاه ماهور این گوشه را نصیرخانی می نامند همانطور که قبلان نوشتم روح الله خالقی در کتاب خود می نویسد استاد علی اکبر فراهانی این دو بیت شعر را در گوشه طوسی می خوانده. اگر از تو جدا باشم نباشم.

 بغیری آشنا باشم نباشم من بی دست و پا در        زیر تیغت به فکر دست و پا باشم نباشم
کلاس آواز سنتی در تهران
گوشه طوسی از نقطه نظر نت شاهد درجه  اول گام را اشغال می کند گوشه بحر نور  بحر به معنای دریاو نور به معنای روشنای است  چون ملودی مذکور راهی تازه ونو  را از گام بزرگ (راست پنجگاه) به گام شور باز می نماید قدما  این گوشه را بحر نور می نامید ند و صفت شوری را برای دریا می پذیرفتند واژه بحر در لغتنامه دهخدا به معنای سیراب شدن آمده گوشه بحر نور در دستگاه راست پنجگاه به معنای این است که خواننده می خواهد برای سیراب شدن روحی و احساسی دریچه ای از گام نو و تازه ( در اینجا گام شور ) را برای شنونده باز کند.

در دستگاه راست پنجگاه هنگامیکه می خواهند تغییر مقام به آواز شور کنند پش از خواندن گوشه بیات عجم ملودی بحر نور را می خوانند که متشکل از تحریر های پله کانی است و به ترتیب روی درجات اول،دوم،سوم وچهارم گام شور مربوط به همان   راست و پنجگاه ایست های موقت دارد .و پس از آن خود را به شاهد گوشه قرچه می رسانیم وحال وهوای شور را می رسانیم در حقیقت می توان برای گوشه بحر نور چند نت شاهد در نظر گرفت.

 1-  شاهد اول : شاهد شور

 2- شاهد دوم : ایست ابوعطای شور

 3- شاهد سوم: شاهد بیات ترک شور

 4-  شاهد چهارم: شاهد افشاری و ابوعطای

شور گوشه روح افزا

 نکته ای روح افزا از دهن دوست بگو       نامه خوش خبر از عالم اسرار بیار

روح افزا بمعنای تقویت کننده روح و روان می باشد و چرا در ردیف موسیقی ایرانی از این واژه استفاده می کنند به این دلیل است  در موسیقی قدیم ایران گامی بسیار قدیمی بوده و جان افزا نام داشته و فواصل آن با گام شور و راست و پنجگاه منطبق است و ملودی که امروز اجرا می کنند شباهت به گوشه نیشابورک دارد و همینطور در میان دسته بندی سازهای قدیم ایران سازی به نام روح افزا وجود دارد که از خانواده عود و تنبور است که در کتاب مقاصد الحان از آن نام برده شده و نوازندگان آن دوره این گوشه را با آن می نواختند گوشه پنجگاه گوشه پنجگاه از مهمترین گوشه های دستگاه راست پنجگاه می باشد ملودی پنجگاه شبیه به گوشه درآمد فیلی و در آمد نوا و بیات عجم می باشد نت شاهد آن روی درجه پنجم گام راست پنجگاه است بطور مثال اگر راست پنجگاه را از ( فا )  اجرا کنیم شاهد پنجگاه   روی نت  ( دو )   می باشد و گستره ملودی  روی  درجه  ششم یعنی نت (  ر  ) می باشد .

 شرح این قصه مگر شمع بر آرد به زبان      ورنه پروانه ندارد به سخن پروایی

گوشه پروانه در ملودی راست پنجگاه روی درجه پنجم نت ( دو) هنگام اجرا حالتی بوجود می آید که پرواز پروانه ای را که حرکات و رقص موزون دارد می توان تجسم کرد. احتمالأ از آنجایی که در ردیف موسیقی ملی ما از این دست اسامی پرنده گان که در طبیعت سنبل زیبایی و لطافت هستند زیاد آورده شده و از طرفی شاید نام سازنده این گوشه پروانه بوده برای مثال این شعر زیبا را برای شما عزیزان که از سروده همین شخص به نام پروانه خلیلی است در اینجا می آورم .

 تا جی که زآواز همایون و چکاوک               مشهور جهان گشت و پر آوازه دوران

 از شو شتر و منصور  و بیات و فرح افزا       از ساقی و  وزصوفی و زنگو له و چوپان

از گیلک و از دیلم و شمعونی و زابل            و ز پهلوی و از قجری مویه و دستان

از سمک و عزال و خجسته دره شوری          وز راه  پروانه خلیلی و در افشان
کلاس آواز سنتی در تهران
 گوشه زنگوله

 صغیرو کبیر واژه زنگوله با توجه به ملودی آن تداعی صدای زنگوله را می نماید . ملودی زنگوله توسط افرادی که ساربان بودند هنگام راهپیمایی به دنباله قافله ها زمزمه و خلق شده پس از سالیان سیر ملودیک را طی کرده و به صورت گسترده به شکل امروزی امروزی عرضه شده  و چرا این گوشه را صغیروکبیر نامیدند باید گفت کوچک و بزرگ بودن گوشه زنگوله طنین های متفاوتی را از لحاظ تنالیته سبب می شود و با صغیروکبیر بودن ملودی زنگوله که امروزه در ردیف موسیقی ملی ماست به صورت تجلی در پرده های نیریز و حسینی موجود است .

بیات عجم

رهاوی شد به نو روز عرب رام    به نوروز عجم برد از دل آرام

 گوشه بیات عجم را نوروز عجم هم می گویند در بحورالالحان آمده است که بیات واژه ای است ترکی و نام قبایل غز (ترکمن ) می گویند مقام بیاتی در موسیقی ایرانی و ترکی مقتبس از آهنگهای  این قبیله است بیاتی خواندن به معنای خواندن دوبیتی های عاشقانه است که در موسیقی ترکی هنوز مرسوم است.

زنغمه تا خدا یک گوشه راه است       بر این بیت بلندم نی گواست گوشه نغمه

این واژه به بسیاری از نامهای تشکیل دهنده دستگاههاو گوشه ها اضافه شده مانند

- نغمه چکاوک

- نغمه مخالف

- نغمه ابواعطا این گوشه در دستگاههای همایون راست پنجگاه

- سه گاه

- نوا  اجرا می شود حافظ می میفرمایند.

 مطرب عشق عجب سازونوایی دارد       نقش هر نغمه که زد راه به جایی دارد

عبدالقادر غیبی مراغه ای موسیقی دان دروره اسلامی در تعریف نغمه مینویسد نغمه عبارت از یک صدای مطبوع که زیروبم آن صوت ملایم طبع باشد و نه صوتی نا مطبوع و مخالف طبع.

 یک مرغ سرود پارسی گوید        یک مرغ سرود ماورالنهری

 گوشه ماورالنهری

سرزمینی بوده در شمال رود جیحون و به مدت پنج قرن بزرگترین مهد تمدن اسلامی  و مرکز حکومتهای ایرانی تا زمان قاجار ها تابع حکومت ایران بوده سرود های خاص این سرزمین با موسیقی امروز ما پیوند خورده در ردیف موسیقی ملی ایرانی ثبت شده.

حاجت مطرب و می نیست تو برقع بگشا      که برقص آورم آتش رویت جو سپند

 گوشه مبرقع

 به معنای روبنده و نقاب بوده و نام یکی از گوشه های دست گاه راست پنجگاه در واقع از این گوشه می توان تغییرمقام به همایون کرد و یک راه گریز می باشد ینعی اگر بخواهیم از راست پنجگاه به دستگاه همایون مد گردی کنیم از این گوشه بهترین راه است و آن بدین صورت اجرا می شود که درجه پنجم وششم راست پنجگاه را تغییر می دهیم و دوباره بگام راست پنجگاه رجعت می کنیم.چون  این گوشه  با ملودی خودش باعث نوعی پرده پوشی و محو گام راست می شود قدما آن را مبرقع نامیدند.

گوشه قرچه

 قرچه دهی است نزدیک قوچان و ملودی این منطقه وارد موسیقی ملی ما شده بنحوی با فرهنگ ترک ارتبات دارد ولی لحجه ترکی ندارد ملودی آن بر اساس گام شور می باشد شاهد آن روی درجه ششم گام است و روند ملودی تا درجه هفتم ولی در گام راست پنجگاه درجه هفتم را بخود اختصاص می دهددر واقه از طریق گوشه قرچه وارد گام شور می شویم یعنی اگر در گام راست پنجگاه ( فا ) باشیم  پس از اجرای گوشه بیات عجم به قرچه و گام شور وارد می شویم که از لحاظ تونیک گام یک نت بالاتر از تونیک راست و پنجگاه  است و چون  قرچه در گام شور درجه ششم رااشغال می کند در راست پنجگاه درجه هفتم را بخود اختصاص می دهد.

کلاس آموزش آواز سنتی در غرب تهران