آواز بیات ترک
آواز بیات ترک
«بیات ترک» یا «بیات زند» از آوازهای متعلّق به دستگاه شور است. نت شاهد این آواز درجه سوّم گام شور و نت ایست، درجه هفتم آن است.
در باب وجه تسمیه واژه «بیات»، سخنهای گوناگونی نقل شده‌است. دربحورالالحان فرصت شیرازی آمده‌است: «بیات نام قبیله‌ای از قبایل ترکمن است و مقام بیات یا بیاتی در موسیقی ایرانی و ترکی مقتبس از آهنگهای این قبیله است.»
گروهی معتقدند که اگرچه «بیاتی» مربوط به آهنگهای ترکان و «بیاتی خواندن» به معنی خواندن دوبیتی‌های عاشقانه در موسیقی ترک است، اما آواز بیات ترک از گوشه‌های موسیقی ایرانی تشکیل شده و احتمالاً تسلّط ترکان بر ایران، موجب این انتساب گردیده‌است. عارف قزوینی می‌گوید: «بدبختانه این آواز به بیات ترک مشهور شده در صورتیکه روح ترک اصلاً از این آواز مطّلع نیست».
استاد حسن کسایی بر این عقیده‌اند که «بیات» در اصل «به یاد» بوده‌است و مقصود از بیات ترک یا بیات زند در واقع به یاد ترک و یا به یاد [طایفه یا ناحیه] زند است.
در دل گوشه‌های موسیقی ملّی ایران، حکایت بسیاری ازدردها، رنج‌ها، شادى‌ها، شِکوِه‌ها و امیدهای مردم سرزمینمان، از روزگاران کهن تا امروز، نهفته است.
تنوع گوشه‌ها و نغمه‌ها در محدوده هر یک از دستگاه‌ها و آوازها، امکان بیان اقوال و احوال گوناگون را، برای نوازندگان و خوانندگان ایرانی میسّر ساخته است. با این وجود آنها که با موسیقی ایران انس و الفتی دارند به این راز پی برده‌اند که هر کدام از دستگاه‌ها و آوازهای «ردیف»، زبان بیان پاره‌ای از احوالات انسانی است.
«بیات ترک» در نهاد خود قابلیّتی شگفت‌انگیز برای نیایش‌های عاشقانه دارد. برای همین است که بعضی، نیمه‌های شب را مناسبترین اوقات برای شنیدن این آواز آسمانی می‌دانند. بی‌شک انتخاب گوشه «روح‌الارواح» در بیات ترک توسط موذن زاده اردبیلی برای خواندن آن اذان جاودانه اتّفاقی نبوده‌است و شاید کشف این راز، یکی از رموز ماندگاری این شاهکار نیز باشد.
اگر قول پاره‌ای از بزرگان موسیقی ایرانی را بپذیریم و واژه «بیات» را در واقع شکل تغییر یافته «به یاد» بدانیم، آنوقت می‌توان «بیات ترک» را راز و نیاز و نیایشی دانست به یاد آن ترکِ زیباروی ازلی .
زنده‌یاد روح‌الله خالقی در مورد این آواز می‌گوید: «مرحوم عارف در کتاب خود می‌نویسد که نام این آواز بیات زند است ولی در جای دیگر چنین اظهار نظری نشده است.»